Γιατί κάθομαι και γράφω ακόμη

ΣΧΟΛΙΑΣΤΕ

Τα κοινωνικά δίκτυα και η τεχνητή νοημοσύνη ανεβαίνουν και ταυτόχρονα η ανθρώπινη νοημοσύνη και ο ορθολογισμός πέφτουν;

(Ή γιατί κάθομαι και γράφω ακόμη…)

Σήμερα τα κοινωνικά δίκτυα (social media για να καταλαβαινόμαστε) προσφέρουν περισσότερη τοξικότητα, λιγότερη εμπιστοσύνη σε επιστημονικούς θεσμούς, λιγότερη κατανόηση του κοινού για τις διαδικασίες της επιστήμης και για το ποιες πηγές είναι αξιόπιστες, μεγαλύτερη προθυμία να μοιραστείς πράγματα, που μπορεί να μην έχεις καταλάβει ακόμα καλά, αλλά παρασέρνεις και άλλους στην πλάνη ή στην απάτη. Και μέσα σε όλο αυτό το εκρηκτικό κοκτέιλ, να προσπαθείς να αντισταθείς στον επιστημονικό αναλφαβητισμό, τον ανορθολογισμό τις ψευδοεπιστήμες κλπ. Να προσπαθείς να μιλήσεις υπέρ της επιστήμης και του ορθολογισμού, με ψύχραιμη τοποθέτηση, χωρίς ακρότητες. Χωρίς να μένεις στην επιφάνεια των πραγμάτων και στα προκλητικά πρωτοσέλιδα, αλλά να μπαίνεις και στις πίσω σελίδες, να μπαίνεις, ενίοτε, σε λίγο πιο βαθιές σκέψεις και τοποθετήσεις.

Οι αλλαγές στο τοπίο! Βλέπουμε το YouTube να αλλάζει, επειδή έχει απέναντι τον αντίπαλο TikTok, το οποίο έφερε στο προσκήνιο όλα αυτά τα σύντομα βιντεάκια (shorts, reels κλπ). Αποφάσισε ότι η ανθρωπότητα δεν είναι ικανή να αποφασίσει εκείνη για τον χρόνο της, οπότε: θα τους δίνουμε δόσεις μικρότερες του ενός λεπτού, για να νομίζουν ότι θα δουν για λίγη ώρα. Και τελικά βλέπουν πιο πολλή ώρα από ότι θα βλέπανε ένα μισάωρο ή ωριαίο βίντεο ή μια ταινία. Αυτό είναι το οξύμωρο. «Έλα τώρα, ένα λεπτάκι είναι.» Δεν θέλει επένδυση χρόνου… και τελικά γίνεται εθιστικό! Δέχεσαι ένα καταιγισμό από βιντεάκια χωρίς τέλος. «Εντάξει μωρέ, ας δω άλλο ένα, πόσο θα κρατήσει; Δέκα δευτερόλεπτα, μισό λεπτό!». Και τελικά, αν ξεκίνησες το βράδυ, έχει πάει πρωί και ακόμα κάνεις scrolling. Δηλαδή, οι άνθρωποι του TikTok είναι σαν να σπάσανε τον κώδικα, και βρήκανε τον τρόπο που λειτουργεί η ντοπαμίνη στον εγκέφαλό μας!

Τα κοινωνικά δίκτυα μεταμορφώθηκαν σε έναν βιότοπο, όπου ο καθένας να μπορεί να γίνει γνωστός με μηδέν περιεχόμενο, το οποίο την άλλη μέρα δεν το θυμάσαι καν, όμως θα το καταναλώνεις σαν να είναι νερό στην έρημο. Θα το καταναλώνεις ατέλειωτα. Αυτό το πράγμα εξαπλώθηκε σε όλες τις πλατφόρμες τελικά. Παράγονται εκατομμύρια ώρες υλικού που δεν απευθύνονται βασικά στον εγκέφαλο, αλλά στα πιο απλά στοιχειώδη ένστικτα, όμως είναι μηδαμινής αξίας, ως επί το πλείστον. [Το 2023 το TikTok είχε 1,057 δισεκατομμύρια χρήστες σε όλον τον κόσμο. Οι χρήστες του ξοδεύουν κατά μέσο όρο 34 ώρες το μήνα! Στο Ηνωμένο Βασίλειο 49,29 ώρες το μήνα!) Περίπου 23,56 εκατομμύρια βίντεο ανεβαίνουν καθημερινά! Η αξία του εμπορικού σήματος του TikTok έφτασε τα 84,2 δισεκατομμύρια δολάρια το 2024, σε σχέση με τα 65,7 δισεκατομμύρια δολάρια το 2023.]

Και απευθύνονται στους νέους κύρια, που ξοδεύουν το χρόνο τους και την εργασία τους για να επενδύσουν στην ματαιοδοξία τους. Με μόνο —ίσως— εφόδιο μια τεχνολογική συσκευή, χωρίς αισθητικό υπόβαθρο, χωρίς γνώσεις τέχνης κι εργαλεία του πολιτισμού, έλλειψη καλλιτεχνικής δημιουργίας κι έκφρασης (δεν μιλάμε καν για κοινωνικό προβληματισμό), χωρίς να έχουν κάτι ωφέλιμο να επικοινωνήσουν· απλά τους ενδιαφέρει να γίνουν γνωστοί.

Και μιλάμε για παιδιά και νέους, που ξεκινάνε από τα 15 ή και στα 10. Πώς το επεξεργάζεται ο εγκέφαλος τους αυτό; Απλώς δεν το επεξεργάζεται. Τι προβλήματα μπορεί να δημιουργεί αυτό στην ψυχολογία του παιδιού; Πώς μπορεί να του βγει με αρνητικό τρόπο και να επηρεάσει και το κομμάτι της κοινωνικότητας του και της γνωστικής του ικανότητας; Όλη αυτή η εξέλιξη, είναι τόσο μεγάλη ζημιά, που ειλικρινά δεν ξέρω αν αξίζει να κάνουμε μια ανάλυση κόστους-οφέλους, για να διαπιστώσουμε πόσο αρνητικό είναι συνολικά. Απλώς είναι πολύ δύσκολο να διαχειριστείς κάτι τόσο ιδιαίτερο, κάτι τόσο σύνθετο σε αυτήν την ηλικία και με τις συνθήκες που έχουμε σήμερα. Χάνουμε γρήγορα την ανθρωπιά μας, χάνουμε την ικανότητα να επικοινωνούμε τα συναισθήματά μας με τους άλλους ανθρώπους στην πραγματική ζωή.

Σήμερα έχουμε πρόσβαση σε τόσο πολλή πληροφορία και γνώση που θα έπρεπε να επικοινωνήσουμε, που ειλικρινά δεν μπορώ να καταλάβω πως αυτό μπορείς να το κάνεις σε 30 δευτερόλεπτα. Δεν μπορείς! Όμως αυτός ο χρόνος είναι που μπορεί να διαχειριστεί το κοινό που παρακολουθεί τα shorts. Και είναι και ένας κύκλος ανάδρασης. Το κοινό εκπαιδεύεται να θέλει μικρότερο υλικό, γιατί έμαθε να μην μπορεί να παρακολουθήσει περισσότερο. Κι αν πούμε για τα κείμενα, οι εκατό λέξεις είναι το μάξιμουμ που πιθανόν να διαβάσει. Από την άλλη είναι η πλατφόρμα που προωθεί αυτό το περιεχόμενο και εκπαιδεύει το κοινό στη συνέχεια, να περιμένει αυτό το φτηνό, συχνά εξευτελιστικό και σύντομο περιεχόμενο. Δηλαδή παγιδεύει το κοινό στο να το περιμένει αυτό. Γιατί αξιοποιεί την επένδυση του χρόνου. Δεν έχεις χρόνο να δεις ένα 30λεπτο βίντεο και τελικά βλέπεις 2, 3 ή και περισσότερες ώρες shorts. Άρα παγιδεύτηκες γιατί δεν μπορεί να ελέγξεις τον ίδιο σου τον εαυτό. Τα ψυχολογικά τερτίπια που χρησιμοποιούν αυτές οι πλατφόρμες με την δημιουργία κατάλληλων αλγόριθμων είναι τέτοια, που εύκολα μπορεί να παγιδεύσουν. Ουσιαστικά χακάρει τον εγκέφαλό σου για να σε κάνει να θέλεις να βλέπεις περισσότερα.

Δημοσιεύτηκαν αρκετές μελέτες (εκδεικτικά: 1, 2, 3, 4, 5, 6) που δείχνουν ότι η κατάσταση είναι επικίνδυνη σε κρίσιμες γνωστικές λειτουργίες, όπως η προσοχή, η μνήμη, ο εθισμός, η αναζήτηση καινοτομιών και η αντίληψη, η λήψη αποφάσεων και η κριτική σκέψη, καθώς και οι μαθησιακές ικανότητες. Οι ψηφιακοί περισπασμοί του διαδικτύου και οι υπερκανονικές ικανότητες γνωστικής αποφόρτισης φαίνεται να δημιουργούν ένα μη ιδανικό περιβάλλον για την εκλέπτυνση των ανώτερων γνωστικών λειτουργιών σε κρίσιμες περιόδους της ανάπτυξης του εγκεφάλου των παιδιών και των εφήβων. Η υψηλότερη συχνότητα χρήσης του διαδικτύου στα παιδιά συνδέεται με μειωμένη λεκτική νοημοσύνη, δυσκολίες στην παρακολούθηση, μαζί με παρεμποδισμένη ωρίμανση τόσο των περιοχών της φαιάς όσο και της λευκής ουσίας του εγκεφάλου.

Τα παιδιά που χρησιμοποιούν π.χ. TikTok σε μεγάλο βαθμό έχουν προβλήματα γνωστικών επιδόσεων. Στο επίπεδο λυκείου δεν μπορούν να συγκεντρωθούν για περισσότερο από ελάχιστο χρόνο. Έχουν βγει αρκετές μελέτες πλέον οι οποίες δείχνουν ότι πλέον υπάρχει ένα τρεντ, υπάρχει ένα μοτίβο. Ότι αυτό το υλικό αρχίζει και διαβρώνει την προσοχή σε βαθμό που δημιουργεί θέμα. Έτσι, για παράδειγμα, δυσκολεύονται να παρακολουθήσουν μια κινηματογραφική ταινία ή να διαβάσουν ένα βιβλίο. Το διάβασμα ενός βιβλίου είναι μια πιο αργή διαδικασία από ένα short βίντεο που κρατάει λιγότερο από ένα λεπτό. Και το μυαλό του νέου ανθρώπου εκπαιδεύεται να μπαίνει σε μια διαδικασία να σκεφτεί κατευθείαν στο πως θα πάρει την άμεση επιβράβευση, αυτήν την έκκριση ντοπαμίνης. Και γενικότερα όλο αυτό το θέμα με την οικονομία της προσοχής προβληματίζει, δηλαδή το πως μεταβάλλει την εγκεφαλική δραστηριότητά μας η χρήση των κοινωνικών δικτύων.

Και δεν είναι και μόνο με τα παιδιά. Και στους ενηλίκους ισχύει το ίδιο πράγμα. Πλέον η προσοχή μας διαβρώνεται σε τεράστιο βαθμό από αυτό το υλικό. Ταυτόχρονα στους ενήλικες αυξάνεται σε πολύ μεγάλο βαθμό, ακόμη και κατά τη διάρκεια μιας εργασίας, η λειτουργία «multitasking» — κάτι άλλο σου αποσπάει ταυτόχρονα την προσοχή. Και δεν καταλαβαίνεις πως έφτασες στο σημείο να κάνεις πέντε διαφορετικά πράγματα ταυτόχρονα και να μην μπορείς να συγκεντρωθείς και να τελειώσεις ένα. Μιλάμε για επιδημία διάσπασης προσοχής.

Όμως τα παιδιά είναι το πιο σοβαρό, για μένα, γιατί είναι το μέλλον. Το «brain rot» επιλέχθηκε ως λέξη της χρονιάς 2024 από τις εκδόσεις του πανεπιστημίου της Οξφόρδης. Το brain rot, η σήψη δηλαδή του εγκεφάλου, είναι το φαινόμενο κατά το οποίο επιδεινώνεται η πνευματική σου κατάσταση, επειδή καταναλώνεις, υπερκαταναλώνεις μάλλον, περιεχόμενο χαμηλού επιπέδου ή άνευ σημασίας. Είναι αυτό το οποίο γίνεται σήμερα κατά κόρον στο διαδίκτυο με αποτέλεσμα, τελικά, οι δεξιότητες μας και οι λογικές ικανότητες μας να φθίνουν.

Δημοσιεύτηκε τον Δεκέμβρη μια πρόσφατη έρευνα του ΟΟΣΑ (Οργανισμός Οικονομικής Συνεργασίας και Ανάπτυξης), η οποία δείχνει ότι αυξάνει το χάσμα ανάμεσα στους μορφωμένους ανθρώπους και τους ανθρώπους με δεξιότητες, σε σχέση με εκείνους που δεν έχουν επαρκείς βασικές δεξιότητες, προφανώς, για να ανταπεξέλθουν στις απαιτήσεις του σύγχρονου κόσμου. Χαρακτηριστικά βλέπουμε π.χ. ότι στις δεξιότητες της αριθμητικής μόνο στην Φινλανδία και την Δανία σημειώθηκε γνωστική βελτίωση, ενώ σε όλες τις άλλες χώρες σημειώθηκε πτώση της αριθμητικής κατανόησης.

Για την Ελλάδα, δημοσιεύτηκε αντίστοιχη έρευνα του Ιούλη 2020 και έδειχνε ότι ένας στους τέσσερις ενήλικες έχουν δεξιότητες ενός δεκάχρονου! Όταν λέμε δεξιότητες, εννοούμε κατανόηση κειμένου, απλές αριθμητικές πράξεις κλπ. Πολλά παιδιά, πλέον, στο σχολείο δεν κατανοούν εύκολα τις εκφωνήσεις και χρειάζονται οπωσδήποτε διευκρινίσεις ακόμη και για τις πιο απλές έννοιες.

Στην εποχή του διαδικτύου, της ανοιχτής γνώσης κλπ, η σύγχρονη μορφή αμορφωσιάς ενισχύεται ακόμα πιο πολύ. Οι άνθρωποι μαθαίνουν να κάνουν ακόμα πιο απλοποιημένες σκέψεις, αντί να καλλιεργούν τον εγκέφαλό τους. Το αντίθετο από αυτό που περιμέναμε με την εμφάνιση του διαδικτύου.

Πιστεύαμε ότι όσο περισσότερη πρόσβαση έχουμε στην πληροφορία και τη γνώση, τόσο καλύτερα θα είναι τα πράγματα. Το πρόβλημα όμως δεν είναι μόνο η πρόσβαση στη γνώση, αλλά και ο εγκέφαλος που θα την επεξεργαστεί. Πλέον, φτάσαμε να έχουμε τεράστια πρόσβαση σε πολύ περισσότερη πληροφορία, απλά η ικανότητα φιλτραρίσματος παραμένει ελάχιστη ή μηδενική για μεγάλο ποσοστό ανθρώπων. Οπότε το πρόβλημα απλά διογκώνεται. Και παράδειγμα είναι το ότι θεωρούσαμε πως τα παιδιά, επειδή μεγαλώνουν με κινητά από μικρή ηλικία, επειδή μεγαλώνουν με τεχνολογία από πολύ μικρή ηλικία, θα μπορούν να τη διαχειριστούν πολύ καλά. Δεν ισχύει τελικά αυτό! Παρόλο που μεγαλώνουν μέσα στη τεχνολογία, παρόλο που μεγαλώνουν με το ίντερνετ, ξέρουν να χειρίζονται την συσκευή, αλλά είναι πολύ περιορισμένες τελικά οι δεξιότητες που έχουν αποκτήσει και το τι μπορούν να κάνουν στο ίντερνετ. Για πάρα πολύ κόσμο (κι όχι μόνο παιδιά) το ίντερνετ είναι το facebook, το instagram, το tiktok κλπ.

Και δημιουργείται και το εξής παράδοξο. Ενώ οι νέοι άνθρωποι θεωρητικά έχουν περισσότερη γνώση, εκπαιδεύονται περισσότερο, βγαίνουν με πτυχία και μεταπτυχιακά περισσότερο από ποτέ άλλοτε στην ανθρώπινη ιστορία, παρόλα αυτά, οι πολύ βασικές δεξιότητες μειώνονται. Εδώ έρχεται το ερώτημα γιατί. Γιατί συμβαίνει αυτό; Πώς γίνεται άνθρωποι πτυχιούχοι και με μεταπτυχιακά τελικά να έχουν τις ίδιες βασικές δεξιότητες με ένα παιδί 10 χρονών; Τι πάει στραβά; Φταίει κάτι στην εκπαιδευτική διαδικασία; Φτάσαμε στο σημείο το πτυχίο, το μεταπτυχιακό και το διδακτορικό να μην λένε απολύτως τίποτα για το επίπεδο του επιστημονικού εγγραμματισμού, για το επίπεδο του τεχνολογικού εγγραμματισμού και την κριτική και ορθολογική λειτουργία της σκέψης.

Το 2024 οι νεοφυείς επιχειρήσεις τεχνητής νοημοσύνης έγιναν το πιο καυτό περιουσιακό στοιχείο, με τους επενδυτές επιχειρηματικών κεφαλαίων να επενδύουν 97 δισεκατομμύρια δολάρια σε τέτοια έργα μόνο στις ΗΠΑ! Τελικά η τεχνητή νοημοσύνη ανεβαίνει και ταυτόχρονα η ανθρώπινη νοημοσύνη πέφτει; Μήπως το σύντομο ατέλειωτο περιεχόμενο και ο καταιγισμός πληροφοριών έχει δημιουργήσει τελικά μια υπερφόρτωση στον εγκέφαλο μας που τελικά αδρανεί; Και βέβαια υπάρχουν άνθρωποι που έχουν σπουδάσει και έχουν αφιερώσει μεγάλο μέρος της ζωής τους σε κάποιο επιστημονικό τομέα, ή σε κάποιο γνωστικό τομέα. Ακόμη και σε αυτούς τους κύκλους υπάρχουν άνθρωποι με αδυναμία στις βασικές δεξιότητες.

Από τη μια βρισκόμαστε σε μια εποχή θριάμβου της επιστήμης και της τεχνολογίας, αλλά παρόλα αυτά βλέπεις στην μεγάλη πλειοψηφία του κόσμου να επικρατεί η ψευδοεπιστήμη και ο ανορθολογισμός — να μεσουρανούν και να αναγεννιούνται.

Η επιδημία ανορθολογισμού έχει και διάφορες πολιτικές προεκτάσεις. Και ο πολιτικός λόγος έχει απλοποιηθεί σε βαθμό δεκάχρονων ή το πολύ δωδεκάχρονων. Ενώ πριν από 5-6 δεκαετίες μιλούσαν σε λιγότερο μορφωμένο κοινό με πολύ καλό, καθαρό, καλλιεργημένο λόγο, σήμερα έχουμε ένα πολύ χαμηλό επίπεδο δημόσιου διαλόγου. Έτσι πήγαμε πολύ πίσω και στα πολιτικά δικαιώματα. Το βλέπουμε με την άνοδο πολύ ακραίων απόψεων στην γερασμένη Ευρώπη, αλλά και σε επιστημονικό, κοινωνικό και πολιτισμικό πλαίσιο. Ζούμε μια επιστροφή σε εποχή φονταμενταλισμού, θρησκευτικού φανατισμού, έλλειψης δημοκρατίας και επιστροφής του ανορθολογισμού.

Η αντιεπιστημονικότητα, ο σκοταδισμός, ο ανορθολογισμός, η υπερχήση των κοινωνικών δικτύων, δεν πρέπει να αντιμετωπίζονται με αδιαφορία και αποστασιοποίηση. Η διαπάλη με τον ανορθολογισμό και την ψευδο-επιστήμη είναι κάτι που μας αφορά όλους, καθώς αργά ή γρήγορα τα βρίσκουμε μπροστά μας. Χρειάζεται αγώνας ενάντια στον ανορθολογισμό, στη μεταφυσική και τις αντιεπιστημονικές θεωρίες, που καλλιεργούν ιδιαίτερα τα τελευταία χρόνια διάφορα «ερευνητικά» κέντρα για λογαριασμό του καπιταλισμού, ο οποίος βολεύεται εξαιρετικά με τέτοια παραμύθια.

Είναι χρέος μας, οι γονείς, οι εκπαιδευτικοί και η επιστημονική κοινότητα, να συγκρουστούμε με τέτοιου είδους αντιλήψεις και να παλέψουμε ώστε τα παιδιά μας μέσα από την εκπαιδευτική διαδικασία να μαθαίνουν τους πραγματικούς νόμους κίνησης της φύσης και της κοινωνίας, να μπορούν να αντιλαμβάνονται την αντικειμενική πραγματικότητα, να αναπτύσσουν κριτική σκέψη και να απαλλάσσονται από προκαταλήψεις, μεταφυσική και δεισιδαιμονίες. Και όχι… συχνή θεία κοινωνία, εξομολόγηση και στροφή στην αστρολογία για το επόμενο βήμα μας, που τα εξαπλώνουν σαν επιδημία.