Αναφέρει η UNESCO: «Η τέχνη είναι αυτό που κάνει τη ζωή μας πιο φωτεινή και ενδιαφέρουσα, μας βοηθά να εκφράσουμε τα συναισθήματα και τα συναισθήματά μας. Η δύναμη της τέχνης είναι να φέρνει κοντά τους ανθρώπους, να εμπνέει και να θεραπεύει και να μοιράζεται την ομορφιά. Η τέχνη μπορεί να γίνει κατανοητή από ανθρώπους σε όλο τον κόσμο. Δεν υπάρχουν γλωσσικά ή σύνορα εμπόδια.
…συμβάλλει στην ενίσχυση των δεσμών μεταξύ των καλλιτεχνικών δημιουργιών και της κοινωνίας, στην ενθάρρυνση της μεγαλύτερης ευαισθητοποίησης για την ποικιλομορφία των καλλιτεχνικών εκφράσεων και στην ανάδειξη της συμβολής των καλλιτεχνών στη βιώσιμη ανάπτυξη.»
.
Ο κόσμος της τέχνης μάς βοηθά να βρεθούμε στον κόσμο του ωραίου, στον κόσμο τον γεμάτο με ήχους, χρώματα, γραμμές ανεπανάληπτης ομορφιάς, ωραιότατες μορφές και λέξεις, στον κόσμο της λαϊκής σοφίας και της λαϊκής επιδεξιότητας, στον κόσμο των ανθρώπινων ιδεών και αισθημάτων. Να πλουτίσουμε τον πνευματικό μας κόσμο, να αισθανθούμε πιο έντονα την ομορφιά της φύσης και των ανθρώπων της δημιουργίας, να κατανοήσουμε τις τεράστιες δυνατότητες και διαστάσεις αυτού που δημιουργείται στο μονοπάτι της τέχνης και του πολιτισμού.
Αλλά πριν απ’ όλα ας γνωριστούμε μ’ αυτό καθαυτό το περιεχόμενο της λέξης «τέχνη». Οι τραγωδίες του Αισχύλου (524 π.Κ.Χ. – 456 Π.Κ.Χ.) και τα δράματα του Νικολάι Οστρόφσκι (Николай Алексеевич Островский, 29/9/1904 – 22/12/1936), η ποίηση του Ομήρου (8ος αι. Π.Κ.Χ.) και του Αλεξάντρ Πούσκιν (Александр Сергеевич Пушкин. 26/05/1799 – 29/01/1837), η μουσική του Λούντβιχ Μπεττόβεν (Ludwig van Beethoven 12/1770 – 16/3/1827) και του Πιοτρ Ιλιτς Τσαϊκόφσκι (Пётр Ильич Чайковский 25/4/1840 – 25/10/1893), η γλυπτική του Μιχαήλ Άγγελου (Michelangelo di Lodovico Buonarroti Simoni, 6/3/1475 – 18/2/1564) και η ζωγραφική του Δομήνικου Θεοτοκόπουλου (1/10/1541-7/4/1617), του Ρέμπραντ (Rembrandt Harmenszoon van Rijn, 15/7/1606-4/10/1669) και του Ιλιά Ρέπιν (Илья Ефимович Репин, 5/8/1844 – 29/9/1930), τα αρχιτεκτονικά σύνολα του Άλντο Ρόσσι (Aldo Rossi. 3/51931 – 4/9/ 1997) και του Άλβαρ Άαλτο (Hugo Alvar Henrik Aalto, 3/2/1898 – 11/5/1976) όπως και τα θεατρικά του Μπέρτολτ Μπρεχτ (Bertolt Brecht, 10/2/1898 – 14/08/1956) και του Ευγκένι Ιονέσκο (Eugen Ionescu, 26/11/1909 – 28/3/1994), και όλες οι αναρίθμητες δημιουργίες της καλλιτεχνικής μεγαλοφυΐας του ανθρώπου συνενώνονται σ᾿ αυτό που λέμε «Τέχνη»!
Τι είναι Τέχνη; Απάντηση σ᾿ αυτό το ερώτημα δίνει η ειδική επιστήμη, η αισθητική, που μελετάει το ωραίο στη ζωή και την τέχνη. Η ανθρώπινη συνείδηση, γεννήθηκε με την εργασία. Η εργασία γέννησε και την ικανότητα του ανθρώπου να δημιουργεί ωραιότατα έργα. Απαράβατος νόμος είναι η αδιάρρηκτη σύνδεση της τέχνης με τη ζωή. Μια και ακριβώς η ζωή του ιστορικού κάθε φορά περιβάλλοντος μας είναι η πηγή της τέχνης.
Μια σύντομη αναφορά στην τέχνη συνεπής με τον εαυτό της περιέχει και προϋποθέτει την αντίληψη ότι η τέχνη είναι φαινόμενο κοινωνικό, δηλ., ότι βρίσκεται σε μια πολύ πλατιά κι αμφίδρομη αιτιοκρατική σχέση με τον κοινωνικό περίγυρο — πράγμα άλλωστε που κανείς σοβαρός μελετητής δεν αρνιέται σήμερα, όσες συζητήσεις κι αν γίνονται για το ποια είναι, σε τελευταία ανάλυση, τα καθοριστικά στοιχεία του περίγυρου αυτού ως προς την τέχνη.
Πότε και πώς εμφανίστηκε η τέχνη; Πολλές χιλιάδες χρόνια πριν δεν υπήρχαν πολλά απ’ ό,τι μας περιβάλλουν σήμερα. Στα άγρια δάση περιπλανιούνταν ομάδες πρωτόγονων ανθρώπων. Αυτοί ζούσαν µισοκτηνώδη ζωή, συγκέντρωναν κι έτρωγαν ρίζες και χόρτα και αργότερα έτρωγαν κρέας σκοτωμένων στο κυνήγι ζώων. Για όπλο και εργαλείο χρησιμοποιούνταν τότε η κοφτερή πέτρα. Με το πέρασμα του χρόνου η σκόπιμη εργασία αποκτούσε όλο μεγαλύτερη σημασία στη ζωή των ανθρώπων. Στην πορεία της εργασίας οι άνθρωποι ένιωσαν την ανάγκη για την ανταλλαγή σκέψεων. Εμφανίζεται έτσι ο έναρθρος λόγος. Η εργασία και ο λόγος ξεχώρισαν οριστικά τον άνθρωπο από τον κόσμο των ζώων και καθόρισαν τη δημιουργία της κοινωνίας. Με την πάροδο του χρόνου οι άνθρωποι έμαθαν να κατεργάζονται ειδικά τα απαραίτητα για τη ζωή αντικείμενα, να τους δίνουν ορισμένη μορφή, ανάλογα από τον προορισμό τους. Έτσι, ο άνθρωπος για πρώτη φορά ήρθε σ’ επαφή με την αίσθηση της μορφής του αντικειμένου, των διαστάσεων των μερών του και παραπέρα έμαθε να δημιουργεί τέτοια είδη, που μπορούσαν να ικανοποιήσουν το αισθητικό αίσθημα, που εμφανίστηκε σ’ αυτόν, δηλαδή το αίσθημα του ωραίου. Σε σχέση με τις ανάγκες της πρακτικής δραστηριότητας, ο άνθρωπος άρχισε επίσης να αναπαράγει οπτικές και λεκτικές μορφές (μορφές με λέξεις) του κόσμου που τον περιέβαλλε. Το οξύ βλέμμα και η οπτική μνήμη του πρωτόγονου καλλιτέχνη τον βοήθησαν να δημιουργήσει απεικονίσεις ζώων στους τοίχους των σπηλαίων, εκφράζοντας σε οπτικές μορφές τη γνωριμία του με τον κόσμο που τον περιέβαλλε. Μ᾽ άλλα λόγια, ο άνθρωπος έμαθε να δημιουργεί αντικείμενα τέχνης.
Οι χοροί, όπως φαίνεται, έπαιζαν αρχικά καθορισμένο ρόλο στην εκπαίδευση της αναπτυσσόμενης γενιάς. Ο μελλοντικός πολεμιστής και κυνηγός, μιμούμενος τις κινήσεις των ενήλικων, ανέπτυσσε τη δύναμη και επιδεξιότητά του. Οι χοροί όχι σπάνια συνοδεύονταν με τραγούδια. Στην αρχή αυτά ήταν μόνο χωριστές κραυγές, που εξηγούσαν αυτό που γινόταν, αλλά προοδευτικά όλα αυτά γίνονταν πιο σύνθετα και τελειοποιούνταν.
Έτσι, με τη βοήθεια των εικόνων και των χορών, ο πρωτόγονος άνθρωπος όχι μόνο μεταβίβαζε στα μέλη του γένους τις συσσωρευμένες πληροφορίες, αλλά και προσπαθούσε να εξηγήσει το γεμάτο μυστήριο κόσμο που τον περιέβαλλε. Ο άνθρωπος, χωρίς να καταλαβαίνει, γιατί και πώς εμφανίζονται τα διάφορα φυσικά φαινόμενα, τα προσωποποιούσε σε εποπτικές μορφές μυστηριωδών όντων, τα οποία νόμιζε κατέχουν υπερφυσική δύναμη. Σταδιακά διαμορφώνονταν οι μύθοι, τα πρώτα έργα προφορικής δημιουργίας. Κι έτσι, όπως τις δημιουργούσε η λαϊκή φαντασία, μεταδίδονταν από γενιά σε γενιά από άγνωστους αφηγητές. Έτσι, οι τέχνες εμφανίστηκαν και αναπτύχθηκαν σαν ιδιαίτερο είδος πρακτικής δραστηριότητας. Η ασχολία μ’ αυτήν την δραστηριότητα και οι καρποί της: τα έργα τέχνης έδιναν στον άνθρωπο τη δυνατότητα να απολαμβάνει το ωραίο, να ευχαριστείται. Οι αναπτυσσόμενες αισθητικές απαιτήσεις των ανθρώπων καλούσαν στη ζωή ολοένα νέα και νέα έργα τέχνης.
Ποια λοιπόν είναι τα ιδιαίτερα έργα τέχνης και σε τι διαφέρει η τέχνη από την επιστήμη; Η επιστήμη αντανακλά τη ζωή σε αντικειμενικές επιστημονικές θεωρίες, υποθέσεις, στατιστικούς πίνακες κλπ., ενώ η τέχνη σε ζωντανές εικόνες, σε καλλιτεχνικές μορφές. Η αντανάκλαση της ζωής σε καλλιτεχνικές μορφές, δηλαδή η αισθητική αντανάκλαση της πραγματικότητας, είναι ιδιομορφία που υπάρχει σ᾿ όλα τα είδη τέχνης: λογοτεχνία, ζωγραφική, χαρακτική, γλυπτική, αρχιτεκτονική, κινηματόγραφος, θέατρο, μουσική, διακοσμητική τέχνη κλπ.
Σε μερικά είδη τέχνης, παράδειγμα στις εικαστικές τέχνες, τον κινηματογράφο, το θέατρο, η μορφή του έργου δημιουργείται με την άμεση απεικόνιση των φαινομένων της ζωής και σε πρώτη σειρά του ανθρώπου. Σ’ άλλα είδη τέχνης δεν βρίσκουμε εποπτική μορφή: αυτή εμφανίζεται στη φαντασία μας με το διάβασμα ή με το άκουσμα του έργου. Εδώ ο λόγος αποδεικνύεται μέσο σκιαγράφησης εικόνων της ανθρώπινης ζωής και των ανθρώπινων χαρακτήρων. Ωστόσο υπάρχουν τέτοια είδη τέχνης, παράδειγμα η μουσική, τα οποία προκαλούν στη συνείδησή μας όχι εποπτικές αντιλήψεις, αλλά καθορισμένα αισθήματα, σκέψεις, συλλογισμούς, διαθέσεις, βιώματα, που υπαγορεύουν στη φαντασία μας αυτές ή εκείνες τις μορφές.
Η επιστημονική φιλολογία επίσης, προκαλεί στη συνείδησή μας μορφές της πραγματικότητας. Αλλά τις μορφές, που δημιουργήθηκαν με τη λεπτομερειακή περιγραφή των πόλεων και των τοποθεσιών, της χλωρίδας και πανίδας της γης, κανένας δεν σκέφτεται να τις ονομάσει καλλιτεχνικές. Δεν μπορείτε να ονομάσετε καλλιτεχνικά και τα ανατομικά ή τα τεχνικά σχέδια και τις επιστημονικές εκδόσεις.
Οι μορφές της τέχνης δεν είναι νοητές χωρίς τη συμμετοχή της δημιουργικής φαντασίας. Εννοείται, χωρίς αυτό δεν είναι δυνατή και η επιστημονική δραστηριότητα. Αλλά οι μορφές τέχνης γεννιούνται με την απλή αναπαραγωγή, αυτού που ο καλλιτέχνης βλέπει στη ζωή. Αυτή η οπτασία, το όραμα της ζωής, όπως διαχέεται μέσα στη συνείδησή του, είναι αποτέλεσμα δημιουργίας. Η τεράστια δύναμη της φαντασίας βοήθησε τους μεγαλοφυείς τεχνίτες του λόγου να επεξεργαστούν τις εντυπώσεις της ζωής τους και να δημιουργήσουν τις καλλιτεχνικές μορφές της φαντασίας όπως ο Ευγένιος Ονέγκιν (Евгений Онегин) του Πούσκιν, η Σκάρλετ (Scarlett) από το «Όσα παίρνει ο άνεμος» της Μάργκαρετ Μίτσελ (Margaret Munnerlyn Mitchell, 8/11/1900 – 16/8/1949), του Πετσόριν (Григорий Александрович Печорин) από το «Ένας ήρωας του καιρού μας» του Μιχαήλ Λέρμοντοφ (Михаил Юрьевич Лермонтов, 15/10/1814-27/7/1841), του Μπαζάροφ (Евгений Базаров) από το «Πατέρες και γιοι», του Ιβάν Τουργκένιεφ (Иван Сергеевич Тургенев, 1/11/1818-3/7/1883), του Άμλετ (Hamlet) του Ουίλλιαμ Σαίξπηρ (William Shakespeare, 23/4/1564-23/4/1616), του Γιάννη Αγιάννη (Jean Valjean) του Βίκτωρα Ουγκώ (Victor Marie Vicomte Hugo, 16/2/1802-22/5/1885), του Φάουστ (Johann Georg Faust) του Γκαίτε (Johann Wolfgang von Goethe, 28/8/1749-22/3/1832), η οικογένεια των Τζόουντ (Joads) από τα «σταφύλια της οργής» του Τζον Στάινμπεκ (John Ernst Steinbeck, Jr, 27/2/1902-20/12/1968) κλπ.
Το ωραίο και η αλήθεια είναι αδιαχώριστα. Ο καλλιτέχνης μοιάζει με θαυματοποιό: στα χέρια του ο συνηθισμένος γρανίτης αποδεικνύεται μέσο μετάδοσης ανθρώπινων βιωμάτων, ενώ τα χρώματα ξαφνικά ζωντανεύουν στο κανναβάτσο πότε την αυγή, πότε τη βραδινή δροσιά. Ο χορευτής και η χορεύτρια ξέρουν να εκφράζουν με τη γλώσσα του χορού τις λεπτότατες ψυχικές κινήσεις. Κάτω από την πένα του συγγραφέα η συνηθισμένη λέξη γίνεται ποιητική και εκφραστική.
Αλλά μόνο ένα ταλέντο και μια τεχνική επιδεξιότητα δεν είναι αρκετά για να γίνει κανείς πραγματικός καλλιτέχνης, να δημιουργεί μορφές, που να μας «αναγκάζει» να αγαπάμε και να μισούμε, να σκεφτόμαστε για την έννοια της ζωής, για το παρελθόν και το μέλλον. Πραγματικός καλλιτέχνης είναι εκείνος που ξέρει να διηγείται στα έργα του την αλήθεια της ζωής, την έννοια της.
Η Τέχνη είναι δρόμος για τη γνώση. Τα πραγματικά έργα τέχνης συγκλονίζουν την ψυχή μας, προκαλούν δάκρυα, θαυμασμό, οργή, αφήνουν βαθιά ίχνη στη συνείδηση. Εξαφανίζεται η χαρά της άμεσης εντύπωσης, αλλά το έργο δεν ξεχνιέται! Χάρη σ᾿ αυτό μαθαίνουμε για κείνες τις πλευρές της ζωής οι οποίες μπορεί, ως αυτή τη στιγμή, να μας ήταν άγνωστες, πολλά παρατηρήσαμε από άλλη άποψη, μ᾿ άλλα μάτια. Η τέχνη ανοίγει το δρόμο για τις γνώσεις. Είναι μέσο μελέτης της ζωής. Οι δημιουργίες του Ομήρου, του Σοφοκλή (496 Π.Κ.Χ.- 406 Π.Κ.Χ.), του Δάντη Αλιγκέρι (Dante Alighieri, 22/5/1265 – 14/9/1321), του Ουίλλιαμ Σαίξπηρ (William Shakespeare, 4/1564 – 3/5/1616), του Αλεξάντερ Πούσκιν (Александр Сергеевич Пушкин, 6/6/1799-10/2/1837), του Λέοντα Τολστόι (Лев Николаевич Толстой, 28/8/1828 – 7/11/1910), του Ρέμπραντ (Rembrandt Harmenszoon van Rijn, 15/7/1606 – 4/10/1669), του Βασίλι Σιούρικοφ (Василий Иванович Суриков (12/1/1848 – 6/3/1916), του Μπεττόβεν (Ludwig van Beethoven, 16/12/1770 – 26/03/1827), του Τσαϊκόφσκι (Пёτр Ильи́ч Чайко́вский, 25/47/1840-25/10/1893), του Νίκου Καζαντζάκη (18/2/1883 – 26/10/1957), του Τσάρλι Τσάπλιν (Charles Spencer “Charlie” Chaplin, 16/4/1889 – 25/12/1977), του Φρεντ Ασταίρ (Fred Astaire, 10/5/1899 – 22/6/1987), της Άννας Πάβλοβα (Анна Павловна – Матвеевна – Павлова, 12/2/1881 – 23/1/1931) και άλλων μεγάλων δημιουργών μας βοηθούν να γνωρίσουμε την ιστορία σ᾿ όλη της την πολυχρωμία και την ανεπαναληπτικότητα της, να κατανοήσουμε καλύτερα ποιες σκέψεις υποκίνησαν τις πράξεις των ανθρώπων, τι επιθυμούσαν, γιατί προσπαθούσαν. Δεν είναι τυχαίο, ότι ο Μπελίνσκι (Владимир Алексеевич Белинский, 26/3/1941) ονόμασε τον «Ευγένι Ονέγκιν» του Πούσκιν εγκυκλοπαίδεια της ρωσικής ζωής, ενώ ο Καρλ Μαρξ (Karl Heinrich Marx, 5/5/1818 – 14/3/1883) έλεγε ότι τα μυθιστορήματα του Μπαλζάκ (Honoré de Balzac, 20/5/1799 – 18/8/1850) τον γνώρισαν με την ιστορία της Γαλλίας, όχι σε μικρότερο βαθμό, απ’ ό,τι οι επιστημονικές μελέτες.
Η τέχνη αναμορφώνει τη ζωή. Η τέχνη είναι ισχυρό μέσο όχι μόνο γνώσης αλλά και αναμόρφωσης της ζωής. Το ότι η συνείδηση του ανθρώπου όχι μόνον αντανακλά τον αντικείμενο κόσμο, αλλά και τον αναδημιουργεί, ταιριάζει απόλυτα και στην τέχνη. Ο καλλιτέχνης δεν αναπαράγει στις δημιουργίες του μόνο τη δράση που τον περιβάλλει. Το έργο τέχνης περιέχει και εκτίμηση των διαφόρων πλευρών της ζωής. Και μια που αυτό έχει έτσι, τότε οι δημιουργοί των έργων τέχνης επιβεβαιώνουν εκείνα τα ιδανικά, που εκφράζουν τις προσδοκίες ορισμένων κοινωνικών δυνάμεων. Η ζωή δεν σταματά στο ίδιο σημείο. Σταθερά, αδιάκοπα αναπτύσσεται, συντελείται ο θάνατος του παλαιού και αναπόφευκτα επιβραβεύεται η επικύρωση του νέου. Η μεγάλη δύναμη της τέχνης βρίσκεται στο γεγονός ότι ο καλλιτέχνης, όταν αναπαράγει την πραγματικότητα, παρουσιάζει την τάση, την κατεύθυνση της ανάπτυξής της. Και τα πραγματικά μεγάλα δημιουργήματα τέχνης, σε όποια εποχή και αν δημιουργήθηκαν, σταθερά υπηρετούν την κίνηση της κοινωνίας προς τα μπρος. Αλλά και μ᾿ αυτό δεν εξαντλείται ο μεγάλος ρόλος της τέχνης.
Η τέχνη είναι ο παιδαγωγός ιδανικών. Η τέχνη βοηθά τους ανθρώπους να εκτιμούν την ομορφιά της ζωής, τις σχέσεις μεταξύ τους και προς την κοινωνία. Αυτή μας βοηθά να κατανοήσουμε και να εκτιμήσουμε την ομορφιά της ευγένειας, της αυτοθυσίας στο όνομα της ευτυχίας των άλλων ανθρώπων, το θρίαμβο της δικαιοσύνης και, αντίθετα, να μισήσουνε την ασχήμια της παλιανθρωπιάς, της προδοσίας και της υπουλότητας. Κατά συνέπειαν η τέχνη βοηθά στη διαμόρφωση των ηθικών ιδανικών.
Μας βοηθά να κατανοήσουμε ότι είναι ωραιότατες όχι μόνο οι κορυφές που φωτίζονται από το φως της αυγής, τα σονέτα του Σαίξπηρ, η μουσική του Μότσαρτ (Wolfgang Amadeus Mozart, 27/1/1756 – 5/12/1791) ή του Μίκη Θεοδωράκη (29/7/1925-2/9/2021), αλλά και το αθάνατο κατόρθωμα των πέντε 19χρονων κοριτσιών που θα δώσουν τη ζωή τους για την πατρίδα τους στο «Γαλήνια είναι εδώ η χαραυγή» (А зори здесь тихие…) του Μπορίς Βασίλιεφ (Борис Львович Васильев, 21/3/1924 – 11/3/2013), το μπλέξιμο του καθημερινού ανθρώπου Josef K. από τη «Δίκη» (Der Prozeß) του Φραντς Κάφκα (Franz Kafka, 3/7/1883 – 3/6/1924), οι περιπέτειες του Δον Κιχώτη από το «Ο ευφάνταστος ευπατρίδης Δον Κιχώτης της Μάντσας» (El ingenioso hidalgo Don Quixote de la Mancha) του Θερβάντες (Miguel de Cervantes Saavedra, 29/9/1547-22/4/1616), «Τα Παιδιά του Αδάμ» από τα «Φύλλα Χλόης» (Leaves of Grass) του Ουώλτ Ουίτμαν (Walter “Walt” Whitman, 31/5/1819 – 26/3/1892), οι διαφορετικοί ήρωες από το «μαγικό βουνό» (Der Zauberberg) του Τόμας Μαν (Paul Thomas Mann, 6/6/1875-12/8/1955) κλπ. Τα μεγάλα δημιουργήματα της τέχνης που εκτιμούν και επιβεβαιώνουν το ωραιότατο στις ανθρώπινες σκέψεις και πράξεις, υπηρετούν τη διαμόρφωση της ίδιας της ανθρώπινης προσωπικότητας.
Η γνώση της ζωής με τα μέσα της τέχνης δημιουργεί στον άνθρωπο μια ορισμένη προς αυτή σχέση. Ο πραγματικός καλλιτέχνης, τα δημιουργήματα του οποίου είναι κοντά και αγαπητά στην καρδιά του λαού, δεν μπορεί να είναι απλός «δημιουργός» μορφών. Μέσα από τις καλλιτεχνικές μορφές εκφράζει τη σχέση του προς τον κόσμο και τον κρίνει από τη θέση του δικού του ιδανικού, δηλαδή τις αντιλήψεις του για την τελειότητα της ζωής.
Δυο κόσμοι – δυο τέχνες. Η τέχνη είναι φαινόμενο κοινωνικό, ενώ ο καλλιτέχνης – είτε το συνειδητοποιεί, είτε όχι – είναι εκπρόσωπος ορισμένων κοινωνικών δυνάμεων ή τάξεων, εκφραστής της ιδεολογίας τους. Αυτός δεν μπορεί να είναι αδιάφορος παρατηρητής της ζωής της κοινωνίας, της πάλης των τάξεων, των ιδεολογιών. Και τώρα και πριν, οι καλλιτέχνες εξέφρασαν στα έργα τους ιδέες, σκέψεις, συμπάθειες ορισμένων κοινωνικών στρωμάτων. Ξέρουμε ότι το να ζει κανείς στην κοινωνία και να είναι ελεύθερος από την κοινωνία δεν είναι δυνατόν. Γι αυτό και δεν υπάρχει καλλιτέχνης που δεν είναι στρατευμένος, είτε το κατανοεί είτε όχι. Στην κοινωνία υπάρχουν αντιμέτωπες μεταξύ τους δυνάμεις, αντιδραστικές και προοδευτικές. Δεν μπορεί να υπάρξει ενιαίος πολιτισμός που στον ίδιο βαθμό να υπηρετεί όλους, χωρίς εξαίρεση, τους ανθρώπους. Υπάρχει πολιτισμός που εκφράζει τα συμφέροντα των αντιδραστικών δυνάμεων της κοινωνίας και υπάρχει και πολιτισμός που υπηρετεί τις δυνάμεις της προόδου της κοινωνίας.
Στην ανταγωνιστική και ταξική κοινωνία μας ανάμεσα στην τέχνη και το λαό βρίσκονται οι εκμεταλλεύτριες τάξεις που καταδικάζουν το λαό στο σκοτάδι και την αγραμματοσύνη, χρησιμοποιούν την τέχνη για ιδιοτελείς σκοπούς. Ενθαρρύνουν με κάθε τρόπο την τέχνη που διαφθείρει τη συνείδηση των ανθρώπων. Αλλά μόλις η τέχνη απομακρυνθεί από την αλήθεια της ζωής, έρχεται σε αντίθεση με την ανάπτυξή της, αυτή όλο και σε μεγαλύτερο βαθμό χάνει το δικαίωμα να ονομάζεται τέχνη. Γι΄ αυτό μαρτυρούν παραστατικά οι διάφορες φορμαλιστικές τάσεις σ᾿ όλα τα είδη τέχνης, που ορθώνονται σε προάσπιση των αντιδραστικών δυνάμεων της χρηματο-εμπορευματικής κοινωνίας του κέρδους και της εκμετάλλευσης. Τα αντιρεαλιστικά έργα τέχνης, που ενθαρρύνονται από την κυρίαρχη ολιγαρχία του κέρδους, προσπαθούν να εμφυσήσουν την ιδέα και τη σκέψη ότι ο άνθρωπος είναι μηδαμινός και αδύνατος, ότι δεν μπορεί να κατανοηθεί ο κόσμος που υπάρχει και να αλλαχθεί. Αλλά παράλληλα σ᾿ αυτήν τη μισητή για τον άνθρωπο τέχνη στον καπιταλιστικό κόσμο αναπτύσσεται η οικουμενική δημοκρατική τέχνη που επικυρώνει τα ιδανικά του λαού, αντανακλά την αγανάκτηση των καταπιεζόμενων, τις απόψεις τους για τον κόσμο, τον αγώνα τους για την επικράτηση της κοινωνικής δικαιοσύνης.
Η τέχνη των καταπιεζόμενων, των πανανθρώπινων ιδανικών της κοινωνικής δικαιοσύνης, πρέπει ν᾿ανήκει στο λαό, πρέπει να εισχωρεί στην ίδια την καρδιά των πλατιών εργαζόμενων μαζών. Γίνεται πιο λαμπρή, πιο δυνατή και εισχωρεί πιο βαθιά στη ζωή της κοινωνίας. Είναι ασυνήθιστα πλούσια σε δημιουργικές ιδιαιτερότητες. Η στρατευμένη τέχνη της κοινωνικής απελευθέρωσης είναι η αληθινή, η ιστορικά συγκεκριμένη απεικόνιση της πραγματικότητας στην επαναστατική της ανάπτυξη. Είναι ισχυρό όπλο ιδεολογικής, πολιτικής, κοινωνικής και ηθικής διαπαιδαγώγησης των εργαζόμενων μαζών. Οι προοδευτικοί καλλιτέχνες βρίσκονται στο ίδιο το κέντρο των γεγονότων, έγκαιρα εντοπίζουν τα νέα φαινόμενα και τις νέες διαδικασίες, εκτιμούν και επεξηγούν στο λαό την έννοιά τους από μαχητικές, επαναστατικές θέσεις.
Να συμπεριληφθεί σ’ ένα άρθρο όλη η ιστορία της τέχνης δεν είναι δυνατόν. Για το ρόλο της τέχνης στις κοινές ιστορικές διαδικασίες, για την επίδρασή της στη ζωή των ανθρώπων, για τη παιδαγωγική και αναμορφωτική σημασία της, για τις ιδιομορφίες της ανάπτυξης της τέχνης στις διάφορες ιστορικές εποχές, χρειάζεται πολύς χρόνος και πολλά κείμενα.
Για τα πνευματικά δικαιώματα
Σχετικά με το θέμα της τέχνης και του πολιτισμού είναι και τα πνευματικά δικαιώματα, για τα οποία έγινε πολύς λόγος τις τελευταίες ημέρες ξανά, με αφορμή την απαγόρευση συναυλιών σε όλον τον κόσμο με έργα του Μάνου Χατζηδάκι (23/10/1925-15/6/1994) από τον κληρονόμο του. Ας δούμε επιγραμματικά τι είναι αυτά τα περίφημα πνευματικά δικαιώματα (copyright) για τα οποία γίνεται τόσος πολύς λόγος.
Τα πνευματικά δικαιώματα σαν έννοια και νόμος δεν υπήρχαν πάντα. Δημιουργήθηκαν σαν αποτέλεσμα της επικράτησης και κυριαρχίας της προτεσταντικής ηθικής που συνετέλεσε ευνοϊκά στην ανάπτυξη του οικονομικού συστήματος που είναι γνωστό μέχρι σήμερα ως καπιταλισμός.
Στον δυτικό εμπορευματοποιημένο κόσμο αποτελούν αναπόσπαστο μέρος κάθε καλλιτεχνικού και δημιουργικού επαγγέλματος. Στο κυρίαρχο παγκόσμια αγγλοσαξωνικό σύστημα του copyright και της εμπορευματοποίησης των πάντων δεν αναγνωρίζεται τίποτα πέρα από το δικαίωμα οικονομικής εκμετάλλευσης. Στις χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης, τα πνευματικά δικαιώματα προστατεύουν τη διανοητική ιδιοκτησία επί 70 χρόνια μετά τον θάνατό του δημιουργού ή 70 χρόνια μετά τον θάνατο του τελευταίου επιζώντος δημιουργού σε περίπτωση έργου κοινής δημιουργίας.
Εκτός Ευρωπαϊκής Ένωσης, στις χώρες που έχουν υπογράψει τη σύμβαση της Βέρνης, η διάρκεια της προστασίας μπορεί να διαφέρει αλλά διαρκεί τουλάχιστον 50 χρόνια μετά τον θάνατο του δημιουργού.
Τα πνευματικά δικαιώματα παρέχουν:
● οικονομικά δικαιώματα, εγγυώνται ότι ο δημιουργός έχει τον έλεγχο του έργου του και δικαιούται αμοιβή για τη χρήση του μέσω πώλησης ή αδειοδότησης,
● ηθικά δικαιώματα, συνήθως αφορούν την προστασία του δικαιώματος του δημιουργού να διεκδικήσει την πατρότητα του έργου (δικαίωμα επί της απονομής της ιδιότητας του δημιουργού) και να απορρίψει την τροποποίηση του έργου του (δικαίωμα στην ακεραιότητα).
Ισχύουν όλα αυτά σε ολόκληρη την ανθρωπότητα; Με τη λογική ότι τα πνευματικά δικαιώματα, εμποδίζουν τον χρήστη του έργου απ’ το να το αναπαραγάγει, να το επεξεργαστεί ή το διανέμει, το 1985 δημιουργήθηκε από τον Ρίτσαρντ Στάλμαν (Richard Stallman, 16/3/1953-) η άδεια χρήσης ενός έργου με το όνομα copyleft. Με την άδεια copyleft ο δημιουργός μπορεί να μοιράσει το έργο του για χρήση και να απαιτήσει, οποιαδήποτε αντιγραφή η επανάχρηση να υπόκειται στον ίδιο τύπο άδειας χρήσης copyleft. Ενδεικτικές copyleft άδειες είναι η General Public License, η Free Documentation License, οι GNU (ελεύθερο λογισμικό, που εγγυάται στους χρήστες: να εκτελούν, να μελετούν, να αναδιανέμουν και να βελτιώνουν το λογισμικό) και οι άδειες Creative Commons.
Σε αντίθεση με το αυστηρό σύστημα των πνευματικών δικαιωμάτων, το 2001 δημιουργήθηκαν οι άδειες Creative Commons που αποτελούν ένα σύνολο τυποποιημένων αδειών πνευματικών δικαιωμάτων, οι οποίες επιτρέπουν στους δημιουργούς να διανέμουν το έργο τους ελεύθερα στο κοινό. Οι εν λόγω άδειες ποικίλλουν και ο εκάστοτε δημιουργός έχει τη δυνατότητα να επιλέξει εκείνη που ανταποκρίνεται καλύτερα στις ανάγκες του. Ενώ υπάρχει και η δυνατότητα ελεύθερης διάθεσης του έργου με σκοπό την ελεύθερη διάδοσή του, όπως για παράδειγμα το δικαίωμα αναπαραγωγής του έργου από το κοινό ή ακόμη και η περίπτωση κατά την οποία το έργο διατίθεται από το δημιουργό με σκοπό να αποτελέσει κοινό κτήμα (public domain) της ανθρωπότητας. Επί της ουσίας, το μόνο δικαίωμα που διατηρεί ο δημιουργός είναι εκείνο της πατρότητας του έργου, που παραμένει απαράγραπτο.
Ας θυμηθούμε όμως και ορισμένα ενδιαφέροντα στοιχεία σχετικά με τα πνευματικά δικαιώματα:
■ Πρόδρομος των πνευματικών δικαιωμάτων ήταν η απονομή προνομίων σε τυπογράφους, στη Βενετία το 1469.
■ Ο πρώτος νόμος περί πνευματικών δικαιωμάτων στον κόσμο εμφανίστηκε στην Αγγλία με τον τίτλο “Act for the Encouragement of Learning, by vesting the Copies of Printed Books in the Authors or purchasers of such Copies, during the Times therein mentioned” το 1710 επί βασιλείας της Άννας (Anne, 6/2/1665-1/8/1714) της τελευταίας βασίλισσας της σκωτικής βασιλικής δυναστείας του Οίκου των Στιούαρτ (House of Stuart).
■ Η Γαλλική Επανάσταση, με δύο νόμους το 1791 και το 1793 συνέδεσε την πνευματική ιδιοκτησία με το φυσικό δίκαιο: αναγνώρισε ότι ο δημιουργός έχει θεμελιώδες δικαίωμα στο έργο του, το οποίο ο νόμος οφείλει να προστατεύσει.
■ Στη Ρωσική Αυτοκρατορία ο πρώτος νόμος για τα πνευματικά δικαιώματα έγινε το 1828.
■ Στην Ένωση Σοβιετικών Σοσιαλιστικών Δημοκρατιών (ΕΣΣΔ) η έννοια των πνευματικών δικαιωμάτων δεν υπήρχε καθόλου. Όλα τα επιτεύγματα και δημιουργήματα των ανθρώπων αποτελούσαν λαϊκό κτήμα και ανήκαν σε ολόκληρη την κοινωνία.
■ Υπάρχει μια λέξη στην αγγλική γλώσσα η uncopyrightable, η οποία μπορεί να μεταφραστεί ως «δεν υπόκειται σε πνευματικά δικαιώματα». Είναι η μεγαλύτερη ευρέως χρησιμοποιούμενη λέξη στην αγγλική γλώσσα, όπου κανένα γράμμα δεν επαναλαμβάνεται δύο φορές! #
