Στις 23 Απρίλη 1985, 40 χρόνια μετά τη θριαμβευτική, μεγαλειώδη αντιφασιστική νίκη επί της ναζιστικής Γερμανίας, ξεκίνησε η Απριλιανή Ολομέλεια της Κεντρικής Επιτροπής του ΚΚΣΕ (Коммунистическая партия Советского Союза – КПСС), στην οποία ο τότε ΓΓ της ΚΕ του ΚΚΣΕ Μιχαήλ Σεργκέγιεβιτς Γκορμπατσόφ (Михаил Сергеевич Горбачёв, 2/3/1931-30/8/2022) διακήρυξε την έναρξη της πολιτικής της περεστρόικα (перестройка – αναδιάρθωση). Τότε ήταν που εμφανίστηκαν οι όροι γκλάσνοστ (гласность – διαφάνεια) και περεστρόικα, οι οποίοι εκείνη την εποχή δεν είχαν ακόμη επιτιμητική χροιά. Η ίδια ολομέλεια διακήρυξε μια πορεία για την επιτάχυνση (ускорение) της κοινωνικοοικονομικής ανάπτυξης (ускорение социально-экономического развития) και επεσήμανε την ανάγκη για πολιτικές μεταρρυθμίσεις με τη μορφή της λεγόμενης διαφάνειας και του εκδημοκρατισμού της δημόσιας ζωής. Το κύριο, γενικευτικό σύνθημα δεν ήταν καθόλου η απόρριψη του σοσιαλιστικού συστήματος, αλλά, αντίθετα, «περισσότερος σοσιαλισμός» με στόχο, όπως διακηρύχθηκε τότε, την επιστροφή στις «λενινιστικές ρίζες». Σε γενικές γραμμές, η περεστρόικα διακήρυξε μια ολόκληρη σειρά συνθημάτων για όλα τα καλά, ενάντια σε όλα τα κακά. Και αυτό είναι κατανοητό —σχεδόν πάντα τα πιο τρομερά γεγονότα στην ανθρώπινη ιστορία άρχισαν με καλά λόγια και καλές προθέσεις… Στην ολομέλεια του Απρίλη του 1985 που ανακήρυξε την περεστρόικα, δεν έγινε καμία συζήτηση για καπιταλισμό και την οικονομία της αγοράς! Και δεν μπορούσε να γίνει, επειδή η χώρα ήταν τότε αρκετά ολοκληρωμένη, με μια ιδεολογία που υποστηριζόταν ενεργά τόσο επίσημα όσο και ανεπίσημα, και ένας πολιτικός που θα πρότεινε τη μετάβαση στον καπιταλισμό εκείνη την εποχή θα έχανε αρκετά γρήγορα την εξουσία.
Το τελευταίο πράγμα που θα ήθελα να κάνω είναι να παίζω με αριθμούς, πόσο μάλλον να αποδείξω σε κάποιον πόσο καλό ήταν τότε και πόσο κακό έγινε αργότερα. Ο καθένας έχει τη δική του άποψη και τη δική του θέση στο χώρο και την ιστορία. Θεωρώ ότι η περεστρόικα ήταν η αρχή της μεγαλύτερης γεωπολιτικής καταστροφής, η πηγή όλων των σημερινών προβλημάτων της σημερινής Ρωσίας και των περισσότερων προβλημάτων στον κόσμο, επειδή ο κόσμος έχασε μια βιώσιμη εναλλακτική λύση, η οποία ήταν απίστευτα ενθαρρυντική για την ανάπτυξη σε όλους τους τομείς της ανθρώπινης ζωής. Οι εργαζόμενοι, τα επαναστατικά και φιλειρηνικά κινήματα σε όλον τον κόσμο έχασαν τον κύριο υποστηρικτή τους. Και επίσης ο κόσμος έχασε, μεταφορικά μιλώντας, το δεύτερο πόδι στο σύμπαν, και η σημερινή παγκόσμια τάξη πραγμάτων είναι πολύ λιγότερο βιώσιμη από ό,τι ήταν όταν οι δύο υπερδυνάμεις, καθοδηγούμενες στο σύνολό τους (τουλάχιστον μέχρι τον Γκορμπατσόφ) από υπεύθυνους πολιτικούς, εξασφάλιζαν ότι όλα τα ζητήματα επιλύονταν χωρίς να φτάνουν στα άκρα και να κινδυνεύει ο πλανήτης ολόκληρος από την καταστροφή. Θεωρώ την περεστρόικα μια τεράστια τραγωδία για ολόκληρη την ανθρωπότητα. Και κάποιος, αντίθετα, μπορεί να πιστεύει ότι με την περεστρόικα ο δρόμος προς νέες ευκαιρίες άνοιξε για εκείνον προσωπικά…
Θυμάμαι ότι η ίδια η διακήρυξη της περεστρόικα, της γκλάσνοστ και της επιτάχυνσης με το σύνθημα «περισσότερος σοσιαλισμός» έγινε αρχικά πολύ θετικά δεκτή και ο ίδιος ο Γκορμπατσόφ, τότε ένας σχετικά νέος ηγέτης (ήταν 54 ετών το 1985), για ένα πολύ σύντομο χρονικό διάστημα έδωσε την εντύπωση ενός δραστήριου ανθρώπου. Θυμάμαι ότι οι αμφιβολίες εμφανίστηκαν αρκετά γρήγορα, όταν το ένα μετά το άλλο άρχισαν να πέφτουν στα κεφάλια του σοβιετικού λαού τραγικά γεγονότα, τα οποία όχι απλώς καλύφθηκαν, αλλά ευρέως στον Τύπο: το ναυάγιο του ατμόπλοιου «Ναύαρχος Ναχίμοφ» (Адмирал Нахимов), ένα πολύ περίεργο και διφορούμενο ατύχημα στον πυρηνικό σταθμό του Τσερνομπίλ (Чернобыльской АЭС), το οποίο, κατά τη γνώμη μου, περιμένει ακόμη τους ένστολους ερευνητές του, η κάτι παραπάνω από περίεργη προσγείωση του αεροπλάνου του γερμανού πιλότου Ματία Ρουστ (Mathias Rust) στην Κόκκινη Πλατεία, με αποτέλεσμα να απομακρυνθεί ολόκληρη η ηγεσία του Υπουργείου Άμυνας της ΕΣΣΔ, η οποία κατηγορηματικά δεν αποδεχόταν την περεστρόικα —εκεί υπήρχαν προφανώς εξυπνότεροι άνθρωποι, και αυτοί, όπως καταλαβαίνω, έβλεπαν ήδη καθαρά τι είχε αρχίσει να γίνεται στη Σοβιετική Ένωση. Αν και, νομίζω, ακόμη και αυτοί δεν μπορούσαν να εκτιμήσουν την πλήρη έκταση των τραγικών συνεπειών, διαφορετικά η ιστορία θα είχε πάρει μια εντελώς διαφορετική πορεία, όπως έγινε στην Κίνα λίγο αργότερα.
Θυμάμαι σαν τώρα, τα πρωτοσέλιδα εκείνων των χρόνων: «Η Περεστρόικα είναι ένας σημαντικός παράγοντας», «Ο αντιδραστήρας κατέρρευσε αμέσως», «Βυθίστηκε ένα ατμόπλοιο», «Χάθηκε ένα αεροπλάνο και προσγειώθηκε στην Κόκκινη Πλατεία», «Εισήχθη το AIDS από τις ΗΠΑ» κλπ. Και τότε όλα άρχισαν να κλιμακώνονται. Σε αντίθεση με την Λαϊκή Δημοκρατία της Κίνας, όπου οι σοβαρές οικονομικές μεταρρυθμίσεις ξεκίνησαν με την αυστηρή διατήρηση της διακυβέρνησης της χώρας, στη σοβιετική χώρα όλα ξεκίνησαν με τις λεγόμενες «αποκαλύψεις του σταλινισμού», οι οποίες αρκετά γρήγορα μετατράπηκαν σε μια πλήρη κατασυκοφάντηση ολόκληρης της σοβιετικής ιστορίας, στη γελοιοποίηση και την κοροϊδία της. Και, κάτι που, νομίζω, ήταν απροσδόκητο για τους ανθρώπους, όλα αυτά διεξήχθησαν σε επίσημο επίπεδο. Ήταν δύσκολο να συναντήσει κανείς μια τέτοια θερμότητα «μαυρίλας» ακόμη και αργότερα. Ένα θολό ρεύμα ανάγνωσης ξεχείλιζε πάνω από τα κεφάλια των σοβιετικών πολιτών, με σύμβολο το σοβιετικό κοινωνικοπολιτικό, λογοτεχνικό και καλλιτεχνικό εικονογραφημένο εβδομαδιαίο περιοδικό Αγκανιόκ (Огонёк), που εξέδιδε ο Βιτάλι Καπότιτς (Виталий Алексеевич Коротич). Αν βρείτε αντίτυπα του Αγκανιόκ από εκείνα τα χρόνια σε κάποια βιβλιοθήκη ή αρχείο, διαβάστε τα —θα σας σηκωθούν οι τρίχες στο κεφάλι. Θυμάμαι ότι πολλά από αυτά διανεμήθηκαν ελεύθερα τότε σε όλη τη δύση. Και το ότι ο Καπότιτς, παρεμπιπτόντως, στις 19 Αυγούστου 1991, αποφάσισε να μην επιστρέψει από τις ΗΠΑ —είναι πιο αποκαλυπτικό από ό,τι μπορείτε να φανταστείτε!
Τα υπαρκτά προβλήματα και οι «αποκαλύψεις» εκείνων των χρόνων, στο φόντο των γεγονότων των επόμενων 40 χρόνων φαίνονται απλά γελοία σήμερα. Ταυτόχρονα, εμφανίστηκε ο όρος για την πιο ήρεμη σοβιετική εποχή «η εποχή της στασιμότητας» (эпоха застоя). Η ρωσική γλώσσα είναι πλούσια και ένα και το αυτό πράγμα μπορεί να ονομάζεται με εντελώς διαφορετικούς τρόπους. Τώρα λέγεται «σταθερότητα» (стабильность). Και το είδος της σταθερότητας που καμιά άλλη περίοδος στην ιστορία του ρώσικου λαού δεν έζησε ποτέ —όλα εξελίσσονταν σταθερά, η ζωή ήταν ήρεμη και προβλέψιμη. Οι άνθρωποι ήξεραν σίγουρα ότι θα έβρισκαν δουλειά μετά την αποφοίτηση, ήξεραν πότε θα έπαιρναν στέγη, ποιος θα ήταν ο μισθός τους αυτόν τον μήνα και κατά πόσο θα αυξανόταν, ας πούμε, μετά από πέντε χρόνια τίμιας εργασίας.
Και το κυριότερο πράγμα με το οποίο οι τότε «δημοκράτες» (όπως λεγόταν τότε οι σημερινοί φιλελεύθεροι) απλά γελούσαν ήταν η προθυμία των σοβιετικών ανθρώπων να θυσιάσουν πολλά, αν δεν υπήρχε πόλεμος. Τώρα, νομίζω, λίγοι άνθρωποι το βρίσκουν αστείο. Από την αρχή της περεστρόικα, είδαμε όλα τα είδη πολέμων και φτάσαμε στην έναρξη του Τρίτου Παγκόσμιου Πολέμου. Και τώρα κατανοούμε ότι η ειρήνη δεν είναι καθόλου δεδομένη όπως νομίζαμε τότε, αλλά μάλλον μια εξαίρεση στην ιστορία της ανθρωπότητας, και ότι είναι απαραίτητο να αγωνιστούμε για την ειρήνη. Η εποχή που οι λαοί της Σοβιετικής Ένωσης και οι φίλοι τους ζούσανε υπό την αξιόπιστη προστασία του σοβιετικού στρατού και του σοβιετικού στρατιωτικο-βιομηχανικού συμπλέγματος μπορεί να θεωρηθεί η πιο ευτυχισμένη και σίγουρα η πιο ειρηνική στην ιστορία τους.
Ήταν η καταστροφή της ΕΣΣΔ προκαθορισμένη; Κατά τη γνώμη μου, φυσικά και όχι —παρά την παρουσία μιας σειράς αρνητικών παραγόντων, τον κυριότερο από τους οποίους θεωρώ την παρεκτροπή από τις αρχές της σοσιαλιστικής οικοδόμησης και την επιθυμία μέρους της διαχειριστικής ελίτ, που ξεκόπηκε από τον λαό, να γίνει πλήρως κυρίαρχος του αμύθητου πλούτου της σοβιετικής χώρας. Όλοι αυτοί οι παράγοντες μαζί και ο καθένας από αυτούς ξεχωριστά δεν ήταν καν κοντά στο να αποβούν μοιραίοι για την χώρα.
Το 1985, η ΕΣΣΔ αντιπροσώπευε τουλάχιστον το 20% της παγκόσμιας βιομηχανικής παραγωγής. Το ακαθάριστο εθνικό προϊόν της ήταν τουλάχιστον το 66% του αντίστοιχου των ΗΠΑ. Με βάση την απόλυτη πλειοψηφία των παραμέτρων, η ΕΣΣΔ ήταν δεύτερη ή πρώτη στον κόσμο. Από πλευράς ασφάλειας —με όλες τις έννοιες— βρισκόταν σίγουρα στην πρώτη θέση. Όσον αφορά την επιστήμη, τον πολιτισμό, την εκπαίδευση και την πνευματική ανάπτυξη, ήταν πρώτη. Με τη στρατιωτική έννοια, ούτε η Σοβιετική Ένωση ούτε κανένας από τους συμμάχους της, ακόμη και οι μικρότεροι και πιο απομακρυσμένοι, απειλούνταν. Η παραγωγή και ο πληθυσμός σε όλους του λαούς της ΕΣΣΔ αυξάνονταν σταθερά. Ο ρυθμός ανάπτυξης της ήδη τεράστιας οικονομίας της ΕΣΣΔ ήταν περίπου 3,9% ετησίως και γενικά, από το 1950 έως το 1988, ο ρυθμός αύξησης του κατά κεφαλήν εισοδήματος αυξήθηκε δύο φορές ταχύτερα από ό,τι στις ΗΠΑ, ενώ η εργάσιμη εβδομάδα μειώθηκε από 48 σε 40 ώρες. Ακόμη και το όχι και τόσο καλό έτος 1989, όλοι οι οικονομικοί και ακόμη και οι δημογραφικοί δείκτες της ΕΣΣΔ βρίσκονταν στο επίπεδο ενός σταθερά αναπτυσσόμενου κράτους.
Κατά τη γνώμη μου, δεν υπήρχαν, ακριβώς, αντικειμενικοί λόγοι για την καταστροφή της ΕΣΣΔ —μόνο υποκειμενικοί. Είναι πικρό και αστείο να ακούς ανθρώπους να λένε τώρα ότι «η Σοβιετική Ένωση κατέρρευσε». Στάθηκε έτσι, παραπάτησε και έπεσε. Η Κούβα δεν κατέρρευσε, η Σοσιαλιστική Δημοκρατία του Βιετνάμ δεν κατέρρευσε, η μικρή Λαϊκή Δημοκρατία Κορέας μέσα στον πιο σκληρό αποκλεισμό όχι μόνο δεν κατέρρευσε, αλλά φτιάχνει τους δικούς της υπολογιστές, smartphones και πυραύλους και δεν καταλαμβάνει την τελευταία θέση στην παγκόσμια οικονομία, όπως λένε. Δεν μιλάω καν για τη Λαϊκή Δημοκρατία της Κίνας, που έχει έρθει στην πρώτη θέση στον κόσμο στις περισσότερες θέσεις.
Αν πυροβολήσεις έναν άνθρωπο στο μέτωπο, είναι πιθανό να καταρρεύσει. Μόνο που δεν θα πρόκειται για παραπάτημα ή ασθένεια, αλλά για δολοφονία. Αυτό ακριβώς συνέβη στη Σοβιετική Ένωση. Δολοφονήθηκε. Δολοφονήθηκε στο άνθος της ζωής της, όταν ο λαός της ζούσε καλά, ήρεμα, και σύμφωνα με τα παγκόσμια πρότυπα ούτε καν φτωχός —πλουσιότερος από τα 9/10 του πληθυσμού της Γης. Σκότωσαν μια χώρα που χρειαζόταν όχι τόσο περίπλοκες και αρκετά αναίμακτες μεταρρυθμίσεις για να κάνει απλά ένα άλμα προς τα εμπρός, στην διόρθωση της πορείας της σοσιαλιστικής οοικοδόμησης!
Το γιατί συνέβη αυτό είναι μια ξεχωριστή μεγάλη συζήτηση, που ξεκινά από το 1957 με το ιστορικό 20ο Συνέδριο του ΚΚΣΕ. Κατά τη γνώμη μου, υπήρχαν τα πάντα —τόσο αμέλεια και ανοησία όσο και κακόβουλη πρόθεση. Εξάλλου, η πρόκληση θανάτου μπορεί επίσης να γίνει όχι μόνο με τη μορφή δολοφονίας, αλλά και από αμέλεια. Σκέφτηκα πολύ, διάβασα πολλά, παρατήρησα, έζησα από πολύ κοντά την πρώτη μέχρι την τελευταία μέρα αυτών των διεργασιών και είμαι πεπεισμένος: ο θάνατος της ΕΣΣΔ δεν ήταν καθόλου προκαθορισμένος και είχε από πολλές απόψεις ένα στοιχείο τραγικού ατυχήματος. Έτσι συμβαίνει με ένα γνωστό άνθρωπο —φαίνεται ότι ήταν ζωντανός και υγιής, και το θεωρούμε δεδομένο, όπως η ανατολή του ήλιου ή η έναρξη του καλοκαιριού. Και ξαφνικά πεθαίνει από κάτι που μπορούσε να διορθωθεί! Δεν μπορεί να συμβεί, δεν πρέπει να συμβεί! Αλλά συμβαίνει ούτως ή άλλως. Και η ενοχή μάς ακολουθεί για το υπόλοιπο της ζωής μας.
Για άλλη μια φορά θέλω να επιστρέψω στον αριθμό 40. Τα 40 χρόνια από το 1945 έως το 1985 και 40 χρόνια από το 1985 έως το 2025. Σαράντα χρόνια από τον θρίαμβο μέχρι την καταστροφή της Σοβιετικής πατρίδας. Το κύριο σημείο των σκέψεων αυτών δεν είναι ότι κάποιος έχει γίνει χειρότερα, αλλά ότι κάποιοι μπορεί να γίνουν καλύτερα. Το κύριο σημείο που σκέφτομαι είναι το πόσο εύθραυστος είναι ο κόσμος που μας περιβάλλει, ακόμη και αν πολλά πράγματα γύρω μας φαίνονται σταθερά και αμετάβλητα. Και πόσο εύκολο είναι σε αυτόν τον κόσμο να χάσουμε ό,τι μας είναι πολύτιμο. Αλλά και πόσο εύκολο είναι να αλλάξει με μια σπίθα ο κόσμος από εκεί που δεν το περιμένουμε, από εκεί που δεν βλέπουμε καμιά διέξοδο μέσα στην καταχιά της ολοκληρωτικής καπιταλιστικής κυριαρχίας.
